Монгол хүний асуудал шийдвэрлэх чадамж

Монгол хүний сэтгэлгээний онцлогийн талаар өмнөх постоор товч тайлбарлаж дашрамд нь шагналыг нэн даруйд хүртэхийг эрхэмлэдэг завшаант гэх сэтгэлгээний тодорхойлолтыг өгсөн билээ (https://tsetsenmd8.wixsite.com/leadership/post/монгол-хүний-сэтгэлгээний-онцлог). Уг сэтгэлгээ нь энгийн хар ухаанаар хүнийг овсгоотой мэт санагдуулдаг ч нийгмийн хөгжлийн төвөгтэй асуудлуудыг тэр дундаа олон өгөгдөхүүнтэй, үр дагавар нь хожим гардаг амаргүй асуудлуудыг шийдвэрлэхэд ямар ч нэмэргүй төдийгүй ихэвчлэн сөрөг үр дагавар дагуулахад хүргэдэг. Иймээс завшаант сэтгэлгээтэй хүн шагналыг нь хожим хүртэх аль эсвэл үр дагавар нь хожим гарах асуудлуудын талаар ухаалаг шийдвэр гаргаж чаддаггүй гэж үздэг.

Оновчтой шийдвэр гаргахад хэд хэдэн зүйл сөргөөр нөлөөлж байдаг бол тэрний нэг нь тухайн мөчид өрнөх сэтгэл хөдлөл гэдэг. Хүн төвөгтэй асуудалтай тулгарах үед тухайн асуудалтай холбоотой үйл явдлууд нь сэтгэл хөдөлгөдөг тул асуудлынхаа агуулгыг бодохын оронд сэтгэл хөдөлгөсөн үйл явдлуудаа л дахин дахин бодоод байдаг.

Энгийн хийсвэр жишээ дурдвал хэрэв газрын албаны дарга хотын аль нэг сул газрыг хуваарилж эдийн засгийн эргэлтэд оруулах эрхийг авсан бол тухайн газрыг хэн нэгэнд олгосноор ямар шагнал хүртэх вэ? гэдгээ л бодохоос түүнээс газрыг зөв буруу хуваарилснаас хожим нь орох гарах замгүй болж замын түгжрэл үүснэ гэдэг талаас хэзээ ч боддоггүй л гэсэн санаа юм. “Би эндээс ямар ашиг өөртөө гаргаж болох вэ?” гэдэг бодол нь түүнд илүү сонирхолтой ба сэтгэл хөдөлгөсөн асуудал болж хувирдаг тул завшаант сэтгэлгээтэй нэгэн үр дагавар нь хожим нь гардаг асуудлыг хэзээ ч оновчтой шийдвэрлэж чаддаггүй гэж үздэг. Шагналыг нь нэн даруй авахыг эрхэмлэдэг сэтгэлгээтэй хүн тун удахгүй олж болох олзны талаарх бодолд автагдах тусам сэтгэл хөдлөлдөө гүн автагдаж байдаг тул богино бодолтой болж хувирдаг. Иймээс хожим гарч болох үр дагаврын талаар огт төсөөлж боддоггүй.

Ухаалаг шийдвэр гаргахад сөргөөр нөлөөлдөг удаах хүчин зүйл нь хялбарчлах явдал. Бид асуудлыг шийдвэрлэхдээ аминдаа эерэг ба сөрөг талаас нь авч үзэж хялбарчилсан SWOT маягийн дүн шинжилгээ хийх гэж аяддаг. Гэтэл энэ аргачлал нь үнэн хэрэг дээрээ асуудлыг хялбарчлахад л хүргэнэ. Түүнээс ухаалаг шийдвэрт хүргэдэггүй байна. Үүнийг 14-өөс 16 насны шилжилтийн насны хүүхдүүдийн оролцоотой хийсэн судалгаагаар олж тогтоосон түүхтэй. Тэд нарт олон өгөгдөхүүнтэй, үр дагавар нь хожим гардаг асуудлуудыг шийдвэрлэхийг санал болгосон бол тэд удаан хэлэлцсэний үр дүнд асуудлуудыг хялбарчилсан байх нь тогтоогдсон. Ингэж хялбарчлал хийсний үр дүнд асуудлын гаргалаа нь юу болж хувирдаг вэ гэвэл “дэмжих үү?” эсвэл “дэмжихгүй юу?” гэсэн хоёр хувилбартай шийдэл болдог. Энэ маягийн хялбарчилсан шийдлийг менежментийн онолд “бинарын” (binary solution) шийдэл буюу хоёрхон хариулалттай шийдэл гэж тодорхойлдог. Төвөгтэй асуудлыг “бинарын” шийдлийн дагуу шийдвэрлэх нь түгээмэл байдаг бол эрдэмтдийн ёжлон хэлж буйгаар “бинарын” шийдэл нь чадамжийн хувьд шилжилтийн насныхны шийдэл гэдэг. Учир нь тэд нарт мэдлэг ба туршлага ихээр дутдаг тул туршлага ба мэдлэг шаардсан төвөгтэй асуудлуудыг шийдэхдээ “бинарын” шийдлээр шийдвэрлэхээс өөр боломжгүй юм. Шилжилтийн насны хүүхдүүдийг уучилж болох юм. Харин улс орны нийслэлийн чухал асуудлыг “бинарын” шийдлээр шийдвэрлэж буй эрхмүүдийг уучлах харин боломжгүй юм. Завшаант сэтгэлгээ бинарын шийдэлтэй ямар холбоотой юм? гэсэн асуулт гарч болох юм. Завшаант сэтгэлгээ нь асуудлыг харах өнцгүүдийг хязгаарлаж байдаг тул бинарын шийдэлд хүргэхэд хамгийн хүчтэй түлхэц болж байдаг.

Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд бид улс орноо авч явах чадваргүй байсны төдийгүй монголчуудын түүхийг эргэн харах юм бол хоорондоо эв түнжингүй байдалд хүрэх улмаар тарж бутрахад монгол хүний завшаант сэтгэлгээ л хамгийн голлох нөлөөтэй байсан гэхэд огт буруутахгүй.

Иймээс хэрэв хуучирч хоцрогдсон итгэл үнэмшлүүдээсээ салж чадахгүй юм бол завшаант сэтгэлгээ бидний хувь тавиланг шийдвэрлэсэн хэвээр байх юм. Үүний үр дагавар нь энгийнээр бол хүсээд байгаа хөгжлийг бий болгож чадахгүй л гэсэн үг. Энэ зарчмын талаар германы нэрт гүн ухаантан Карл Юнг ингэж хэлсэн байдаг: “Санамсаргүй хийдэг үйлдлүүдээ хяналтдаа авч чадахгүйн улмаас гаргасан алдаануудаа хүн хожим нь энэ бол хувь тавилан гэж өөрийгөө тайвшруулж байдаг”.