Монгол хүний сэтгэлгээний онцлог

Хүний тархи нэгэн өвөрмөц онцлогтой бол тэр нь “шагналыг” нэн даруйд нь хүртэх гэсэн зарчмын дагуу шийдвэрүүдээ гаргаж байдаг. Хүн болсон цагаас эхлэн хүй нэгдлийн үе хүртэл хүн дараагийн хоолоо хэзээ олж идэхээ мэдэхгүй нөхцөлд амьдарч ирсэн тул олсон олзыг буюу “шагналыг” олдсон дээр нь хүртэх нь амьд тэсэн үлдэхэд асар чухал байсан. Иймээс шагналыг тэр даруйд нь хүртэх гэсэн тархины энэ шинж нь хүний далд ухааны түвшинд гүн суусан “программчлал” юм. Хүй нэгдлийн үеийн тэр орчинд маргаашийн идэх хоолоо хэзээ олох нь баталгаагүй байсан тэр үеийн нөхцөл байдлыг (буюу хүрээлэн буй орчныг) эрдэмтэд шагналыг нэн даруй хүртэх орчин гэж тодорхойлдог (immediate return environment).

Монгол анчин 1913 он

Шагналыг нэн даруй хүртэх энэ орчин нь ойролцоогоор 10 мянган жилийн өмнөөс буюу газар тариалан эрхэлж эхэлснээр аажмаар өөрчилж эхэлсэн. Газар тариалангийн үр шим нь намартаа буюу хэдэн сарын дараа гардаг тул эрдэмтдийн тодорхойлж буйгаар хүний амьдрах орчин аажмаар “шагналыг хожим хүртэх орчинд” шилжиж эхэлсэн (delayed-return environment). Үүний үр дүнд хүн шинэ орчинд амжилттай аж төрөхийн тулд хүлээцтэй, тэвчээртэй байх нь чухал болж ирсэн. Энэ зарчмыг маш олон судалгаагаар нотолсон байдаг бол тэдгээрийн хамгийн ихээр танигдсан нь зефир чихрийн судалгаа (буюу Marshmallow test) юм.

Судалгааг товчхон сануулахад АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн (Stanford University) эрдэмтэд 60-аад оны дундуур эхлүүлсэн байдаг (Mischel, 2014). Уг судалгаагаар 4-8 насны хүүхдүүдийг нууц камертай өрөөнд оруулж ирээд нэг чихэр сонгох боломжийг олгоод ширээний ард суулгаад нэг нөхцөлийг тэдэнд санал болгожээ: “Хэрэв чи энэ чихрийг идэхгүйгээр намайг иртэл 15 минут хүлээж чадвал би ирээд чамд дахиад нэгийг нэмж өгье, тохирох уу?” Ингэж хэлээд хүүхдүүдийг орхиод явахад хүүхдүүдийн 70 хувь нь багшийг өрөөнөөс гармагц таваг дээрх чихрийг нэг хором ч хүлээлгүй тэр даруйд нь идчихсэн. Харин үлдсэн 30 хувь нь чихрээ идэлгүй хүлээж чадсан байсан. Уг судалгаанд оролцсон хүүхдүүдийг өнөөг хүртэл тасралтгүй ажигласаар байгаа. Хамгийн сонирхолтой нь чихрийг идэлгүйгээр тэвчиж чадсан хүүхдүүд нь тэвчээгүй идсэн хүүхдүүдтэй харьцуулбал ихэнх нь амьдралдаа дээд боловсрол олж илүү өндөр цалинтай ажил хийж хавь илүү амжилттай яваа болох нь тогтоогджээ. Ерөнхий дүнгээр чихрийг идэлгүй тэвчиж чадсан хүүхдүүд нь илүү сэтгэл хангалуун амьдарч байгаа гэж судалгааны үр дүн харуулдаг. Харин нөгөө тэвчээгүй чихрийг шууд идсэн хүүхдүүдийн дийлэнх хэсэг нь сургууль соёл төгсөж дээд боловсрол олж чадаагүй, бага цалинтай хар ажил хийдэг нэг хэсэг гэрлэсэн хань ижлээсээ салж сарниж бүтэлгүйтсэн байсан бол зарим хэсэг нь бүр хар тамхинд донтсон, аль эсвэл гэмт хэрэгт орооцолдсон байж таарсан. Тэгэхээр судалгааны үр дүн хэн амьдралдаа тэвчээртэй хандаж чадна тэр нь орчин үед илүү амжилттай байж чадна л гэснийг л нотолсон юм.

Өнөөгийн бидний амьдарч буй орчинд буй бүх л тогтолцоо нь “шагналыг хожим хүртэх” зарчим дээр суурилдаг. Цалин хөлс авах, хадгаламжтай болох, тэтгэвэр авах гээд бүх тогтолцоо нь “шагналыг хожим хүртэх” зарчим дээр тулгуурлана. Тэр дундаа 21 дүгээр зуунд амжилттай явахад нөлөөлж буй гол чухал хүчин зүйлсийн нэг нь шинэ мэдээлэл тусган авах, тасралтгүй суралцах ба илүү мэдлэгтэй байх, мэргэжлийн ур чадвартай байх зэрэг нь бүгд “шагналыг хожим хүртэх зарчим” дээр суурилсан байдаг. Тухайлбал, мэдлэг ба ур чадварыг олон жилийн турш тууштай зүтгэлийн үр дүнд хуримтлагдаж бий болдог зүйлс юм. Үүнийг мэргэжлийн тамирчдын амьдралаас ажиглаж болох юм. Тэд олон жилийн турш тууштай хөдөлмөрлөсний үндсэн дээр л амжилтад хүрэх боломжтой болдог. Тамирчдын хувьд шагналыг нэн даруй хүртэнэ гэх зарчмын дагуу олж авах ямар ч боломжгүй.

Монгол хүний сэтгэлгээний онцлог нь “шагналыг нэн даруйд хүртэх” гэсэн зарчимд суурилсан хэвээр байгаад юм. Энэ нь “маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушги” дээр аль эсвэл “ямааны мах халуун дээр нь” гэх зэрэг итгэл үнэмшлээр илэрч байдаг. Шагналыг газар нь дээр нь хүртэнэ гэсэн зарчмаараа “шагналыг хожим хүртэх зарчим дээр суурилсан орчинд орж ирэхээр асуудал үүсгэж байдаг. Энэ нь яг л нөгөө зефир чихрийн судалгаанд чихрээ шууд иддэг хүүхдийн адил гэдгийг нотолж байгаа юм. Цаад нарийн утга нь өөрийгөө хянаж чаддаггүй буюу дураа хянаж чаддаггүй л гэсэн үг юм.

Шагналыг газар дээр нь хүртэх гэсэн зарчим нь “завшаант сэтгэлгээ” бий болгож байдаг. Уг сэтгэлгээг нэг ийм энгийн жишээн дээр тайлбарлавал илүү ойлгомжтой болох юм. Цагаан баавгай Арктикийн цасан цөлд амьд тэсэн үлдэхийн тулд сониучхан байх чанарыг олон сая жилийн турш хөгжүүлж ирсэн байдаг. Цасан цөлд угаасаа амьд амьтан ховор байдаг тул цагаан баавгайн хувьд хоолоо олж идэх нь амаргүй байдаг. Тиймээс цасан цөлд ямар нэгэн хар цэг харагдах л юм бол цагаан баавгай түүнийг заавал очиж нягталж үздэг байна. Учир нь аливаа хар цэг нь баавгайн хувьд хоол болох амьтад байх магадлал ихтэй байдагт хамаг учир байгаа юм. Эволюцын явцад бий болсон ийм сониучхан занг шинжлэх ухаанд боломжийг буюу завшааныг эрхэмлэсэн чанар (opportunist trait) гэж тодорхойдог байна. Харин энэ зарчим дээр суурилсан сэтгэлгээг завшааныг эрхэмлэсэн сэтгэлгээ (opportunistic mindset) буюу завшаант сэтгэлгээ гэдэг.

Малын хулгайч 1913 он

Уг сэтгэлгээний гол сөрөг үр дагавар нь хүнийг алсын хараагүй богино бодолтой болгодог төдийгүй хамтран ажиллах чадваргүй болгодог. Үүгээр зогсохгүй туйлбартай байх, хувийн сахилга баттай байх гээд өрсөлдөх чадварт нэн чухал үүрэгтэй шинж чанаруудыг үгүй хийж байдаг. Энэ сэтгэлгээний улмаас л боломж гарахаар л Монгол хүн олзыг эрхэмлэн урваж шарваж ингэснээрээ бусдын итгэлийг хөсөрдүүлж байдаг. Үүнийг нотолсон зүйр цэцэн үг ч бий: “Эр хүн олзонд эрвээхэй дэнд үхдэг”.