Тесеүсийн усан онгоц

Эртний Грекийн нэрт гүн ухаантан Плутарх (Plutarch, манай эриний 46-119 он) нь Тесеүс (Theseus) хааны Крит арал ба Афин хотын хооронд аялахдаа хөлөглөж байсан усан онгоцны тухай нэгэн түүхийг бичсэн байдаг. Далайчид нь усан онгоцоо засварлах зорилгоор муудаж илжирсэн банзнуудыг нь авч оронд нь шинэ банзаар сэлгэдэг байж. Ингэж шинэчлэгдсээр байгаад онгоцны бүх банз нь солигддог байж. Хэдийгээр усан онгоц нь яг л өмнөх шигээ харагддаг ч өмнөх онгоцноос үлдсэн нэг ч зүйлгүй болсон байдаг аж. Гүн ухаантнууд үүнийг ажигласны дараагаар нэгэн асуултыг асуужээ. “Энэ нэг л усан онгоц гэж үзэж болох уу?” гэхэд Плутарх “хэрэв хуучин банзнуудыг нь ашиглаад зассан бол нөгөө усан онгоц мөн байна гэж хэлж болно” гэжээ.

Хөл бөмбөгийн багийг дэмжих, улс төрийн намыг дэмжих тэр бүү хэл аль нэг хөрш улс үндэстнийг илүүд үзэх гэх зэрэг нь дээрх усан онгоцтой төстэй зүйлээр их гэдэг. Тухайлбал, 1980-д онд тоглож байсан Манчестер хөл бөмбөгийн клубийн багийг дэмжиж байсан бол өнөөдөр ч энэ клубийн багийг дэмжинэ гэдэг нь клубийн өмсгөл хувцсыг л дэмжиж буйгаас огт ялгаагүй гэж сэтгэл зүйчид хэлдэг. Учир нь 1980-д онд тоглож байсан тоглогчид бүгд байхгүй болсон. Тэр бүү хэл дасгалжуулагчид нь ч бас байхгүй. Зарим хүмүүс “тэгээд яадаг юм. Бид клубийн багийг л дэмжинэ ш дээ” гэж хэлэх байх. Тийм байж болно. Хэрэв тухайн клубийн хамгийн сайн тоглогч нь өөр клубт шилжвэл саяхан дэмжиж байсан тоглогч нь эсрэг багт тоглоод эхлэх юм бол түүнийг элдвээр нь хэлж эхлэх нь гарцаагүй. Мөн эсрэгээрээ нөгөө хайртай багт нь хамгийн дургүй хятадууд орж ирээд тоглодог болох юм бол огт анзаарахгүй харин ч гол хийвэл хүчтэй дэмжсээр л байх болно. Клубийн багийг дэмжинэ гэдэг нөгөө банзнуудыг нь байнга сольсоор байгаад хуучин юмнаас нэг ч юм үлдээгүй Тесеүсын усан онгоцноос огт ялгаагүй юм.

Улс төрийн нам яг адилхан юм. 1920-1970 оны хооронд Монгол улсын хөгжил дэвшилд үнэхээр бодит хувь нэмэр оруулж байсан хүмүүс МАН-д ч тэр МАХН-д тэр нэг ч үлдээгүй. Хэрэв одоо болтол намаа дэмжинэ гээд сонгуульд санал өгдөг бол яг л нөгөө дээр дурдсан хөл бөмбөгийн багийн дэмжигчээс огт ялгаагүй юм. Хөл бөмбөгийн дэмжигч хоосон өмсгөл дэмждэг бол намын дэмжигчид хоосон тэмдэг л дэмжиж байна гэсэн үг.

Өөр нэг жишээ дурдвал 1950-1960 оны үед Монголд чин сэтгэлээсээ тусалъя гэж Монголд ирж байсан оросуудын дийлэнх нь байхгүй. Шинэ үеийн оросууд Монголын талаар тэр болгон сайн мэдэхгүй. Гэтэл бид нөгөө л хуучнаараа “ах” гээд байдаг нь яг л дээр дурдсан Тесеүс хааны усан онгоцны талаар боддогтой адил.

Хүний таалдаг аль эсвэл үзэн яддаг зүйлийн цөөнгүй хэсэг нь хоосон зүйлс байдаг. Хоосон байна гэдгээ ухаарч чаддаггүй тул хэвшмэл сэтгэлгээний үр дагавар юм. Харин хэвшмэл сэтгэлгээнээсээ салаагүй цагт шинэчлэл өөрчлөлт нийгэмд явагддаггүй жамтай.

Аливаа шинэчлэл өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэхэд шинэ санаа, итгэл үнэмшлийг тусгаж авахад асуудал үүсдэггүй харин хуучирч хоцрогдсон итгэл үнэмшлүүдээс салах нь хамгийн хэцүү байдаг. Томас Кан (Thomas Kuhn) нь “Шинжлэх ухааны хувьсгалын тогтолцоо” хэмээх алдартай номондоо аливаа хөгжил дэвшилд "томоохон ахиц гарах нь юуны өмнө хуучинсаг уламжлал, сэтгэлгээний хэв маяг, хуучинсаг бодлоос салахтай холбоотой” гэж энэ талаар бичиж ээ (Kuhn, 1996). Өөрөөр хэлвэл хуучинсаг зан үйл, уламжлал, хуучирч хоцрогдсон итгэл үнэмшлээс салж чадсан цагт л хөгжлийн шинэ үе шатанд хүргэсэн ахиц гарна гэсэн үг юм.