Ялах нь хамгаас чухал

Хүн өөрийнхөө тухай бусдад ярихдаа ихэвчлэн өөрийгөө дөвийлгөж магтаж ярьдаг. Энэ ч цаанаа шалтгаантай юм.

Эволюцын явцад биологийн бүтээгдэхүүний хувьд хүний үндсэн зорилго нь амьд тэсэн үлдэх, өөрийн үр төлийг аль болохоор олноор үлдээхэд оршиж ирсэн. Иймээс өрсөлдөгчөө ялж сүргийн манлай болох, аль эсвэл араатан амьтнаас зугтаж амь үлдэх нь үндсэн зорилго байсан бол зорилгоо амжилттай биелүүлэх мөч болгонд байгаль амжилттай байсан үйлдэл болгоныг “ялалт” хэмээн үнэлж таашаалын мэдрэмж төрүүлэх замаар “урамшуулж” ирсэн. Харин аминд эрсдэлтэй үйлдэл хийх болгонд “айдас”, “зэвүүцэл” гэх мэтийн таагүй мэдрэмж төрүүлэх замаар “шийтгэж” байсан түүхтэй.

Гэтэл амжилттай үйлдэл хийсний үр дүнд бий болсон таатай мэдрэмж нь хоромхон зур үргэлжлэх түр зуурын байх шаардлагатай байж. Учир нь хэрэв хүн таатай мэдрэмжийг үүрд мэдэрдэг болсон бол амьд тэсэн үлдэх, үр төлөө олноор үлдээх гэсэн “зориулалтаа” умартаж өөрөө устаж үгүй болох байсан. Иймээс л амьд тэсэн үлдэх гэсэн эволюцын шалгарлын үр дүнд хүн байнга “ялалт” байгуулахын төлөө амьтан болж хувирсан гэж эволюцын сэтгэл зүйн эрдэмтэд үздэг. Ялалт байгуулахын төлөө амьтан болж хувирсан гэдгийг спортын тэмцээн явагдах үед ажиглаж болно. Ямар ч баг хожигдох дургүй байдаг. Бүгд л хожихын төлөө тоглоно. Ялангуяа өрсөлдөгч талуудын оноо ойрхон байх үед тэмцээн ширүүн болдог гэдгийг бүгд сайн мэднэ.

Ялалт байгуулах зориулалттай амьтан болж хувирсан учраас л хүн өөрийнхөө талаар бусдад ярихдаа ямагт эерэг талаас нь бас хэтрүүлэгтэй ярьдаг болсон шалтгаантай. Энэ үзэгдлийг сэтгэл судлалын эрдэмтэн Anthony Greenwald анх тайлбарласан бөгөөд түүнийг beneffectance гэж тодорхойлсон түүхтэй. Уг үг нь хоёр үгийн нийлбэр бол нэг нь ач холбогдолтой (beneficial) харин нөгөө нь сэтгэгдэл төрүүлэхүйц нөлөөтэй (effective) гэсэн хоёр үг юм. Өөрийгөө дөвийлгөж ярьдаг зуршил анчид, загасчдын дунд түгээмэл гэдэг. Тэд ямагт өөрсдийн анд явсан түүхээ дэгсдүүлж бас сүртэй болгож ярьдаг. Энэ үзэгдлийг оросын нэрт зураач В. Г.Перов нь “Даваан дээрх анчид” гэдэг зургаараа яруу тод харуулсан байдаг.

Тэгвэл энэ бүгд тогтвор суурьшилтай ажиллахад ямар холбоотой юм? гэсэн асуулт гарах байх. Учир нь ажлын байран дээр ялалт байгуулах боломжийг ажилчдад олгохгүй л бол тогтвор суурьшилтай ажиллах сэдэл төрдөггүй байна. Энгийнээр бол ажлын байран дээр "гавья" байгуулах боломжийг ажилчдад олгох хэрэгтэй л гэсэн санаа юм.

Ажил дээр гарч буй бэрхшээл, сорилтуудыг давж “би хийж чадлаа” гэж өөртөө хэлэх нь гарцаагүй ямар нэгэн хэмжээний ялалт юм. Хүн хийж буй ажлаасаа хэзээ таатай мэдрэмжийг авдаг вэ гэвэл тулгарсан сорилтыг давж чадсанаар сэтгэл ханамжийг хамгийн ихээр авдаг байна. Эрдэмтдийн хэлж буйгаар “Би үүнийг хийж чадлаа” гэдгээс хүнд бий болох тэр таашаалын мэдрэмж ямар ч зугаа цэнгэлээс авах таашаалын мэдрэмжээс харьцуулшгүй илүү байдаг байна.

Хүнд сорилтыг давж чадлаа гэдгийг мэдрэх тусам хүн өөртөө итгэдэг болж түүгээрээ дамжуулан ажлаа хийх сэдэлтэй төдийгүй хийж буй ажилдаа дуртай ч болдог байна. Энэ мэдрэмжийг олон мэдрэх тусам хүн тэр хэмжээгээр л ажилдаа сонирхолтой ба дуртай болох нь нэмэгдэж байдаг байна. Иймээс л ажилчдыг тогтвор суурьшилтай ажиллуулахын тулд ажилчдад ялалт байгуулах боломжийг олгож ялалтын мэдрэмжийг амсуулах нь асар үр дүнтэй юм. Энэ зорилгоор гүйцэтгэлийн үнэлгээ хийх, багуудын хооронд эрүүл өрсөлдөөн өрнүүлэх зэргийг нэвтрүүлж ашиглах нь үр дүнтэй юм. Сайн ажил хийдэг хүн ямагт өөрийн ажлаа үнэлүүлэхийг хүсэж байдаг. Тиймээс сайн ажилчдаа тогтвор суурьшилтай ажиллуулахын тулд гүйцэтгэлийн үнэлгээ хийж түүний байгуулсан "ялалт" болгоныг тэмдэглэх замаар урамшуулж байх нь чухал. Ингэснээр бусдаар хүлээн зөвшөөрүүлэх гэсэн ажилчдын суурь эрэлт хэрэгцээ нь хангагдах магадлалтай.

Тогтвор суурьшилтай ажиллах асуудал нь олон хүчин зүйлээс шалтгаална гэж өмнөх постуудад дурдсан билээ. Тэдгээрийн эхний хоёр нь ажилчдын ажил үүргийг тодорхой байлгах ба оролцоог бүрдүүлэх гэж байсан бол гурав дахь чухал хүчин зүйл нь гүйцэтгэлийн үнэлгээ хийх явдал юм. Ажилчдад ажлын байран дээр ялалт байгуулах боломжийг олгох нь тогтвор суурьшилтай ажиллахад онцгой нөлөөтэй болох нь ойлгомжтой юм. Гэхдээ энэ боломжийг зөвхөн гүйцэтгэлийн үнэлгээ хийснээр болчихно гэвэл бас өрөөсгөл болно. Учир нь шагнал урамшуулал олгох, албан тушаал ахих тогтолцоо нь хүний ялалт байгуулж өөрийгөө бусдад хүлээн зөвшөөрүүлэх сэтгэл зүйн эрэлт хэрэгцээнд суурилсан байдаг. Харин эдгээр бүгдийн талаар дараагийн удаа авч хэлэлцэх болно.