Юм үзэж нүд тайлахын учир буюу тархины уян хатан байдал

1990 оноос өмнө монгол залуучууд хуучнаар социалист лагерийн гэх улс орнуудын аль нэгэнд нь очиж суралцах боломжтой байсан үе. Гадаадад суралцах нь урьд өмнө хил давж үзээгүй олон мянган монгол залуучуудын хувьд анх удаа хил давж өөр соёлтой танилцах боломжийг олгодог байсан. Урьд өмнө огт үзэж байгаагүй зан заншилтай өөр соёлтой танилцах нь инээдтэй байдалд орох явдлыг олноор бий болгодог байсан гэдгийг тэр үед оюутан байсан хүн болгон л хэлэх байх. Өмнө нь гадаад явж үзээгүй залуучууд метроны урсдаг шатаар анх удаа явах гэж алхаад орохын оронд үсэрч орж байсан гээд инээдтэй түүхүүд зөндөө байдаг. Хуучин оюутнууд нь шинээр ирсэн оюутнуудыг шоолж нэг нэгэндээ ярих нь ч энгийн үзэгдэл байсан.

Урьд өмнө хэзээ ч байж үзээгүй орчинд орохоор хүн биеэ яаж авч явах ёстойгоо мэдэхгүйд хүрдэгт л асуудал байгаа юм. Энэ үзэгдлийг эрдэмтэд acculturation гэдэг. Үгчлэн орчуулвал шинэ соёлд дасан зохицох гэсэн үг юм. Огт танихгүй шинэ соёлд дасан зохицох нь тархины уян хатан байдлыг (plasticity) ихээр шаардсан туулийн нөхцөл үүсдэг учраас эрдэмтэд уг үзэгдлийг тусгайлан тодорхойлдог. Хүн урд өмнө хэзээ ч байж үзээгүй орчинд орохоор хүний тархи ойлгомжгүй мэдээллийг нэгэн зэрэг хэт их олноор хүлээн авч ач холбогдлоор нь ангилах даалгавартай тулгардаг. Энэ үед аль мэдээлэл нь чухал аль нь ач холбогдол багатай гэдгийг тархи шууд ялгаж чаддаггүй тул биеэ яаж авч явах ёстойгоо мэдэхгүйд хүрнэ. Энгийнээр бол “балмагддаг”. Үүний үр дүнд буруу зөрүү шийдвэрүүд олноор гаргахад хүрдэг байна. Том шилэн цонхтой дэлгүүрт урд өмнө орж үзээгүй хүн хаалга гэж андуурч цонхоор нь гарч явах тохиолдол зөндөө л гарч байсан.

Танихгүй орчинд орсны улмаас балмагдаж буйг алдарт кино найруулагч Софиа Копполагийн “Орчуулгын явцад гээгдсэн” (Lost in Translation) уран сайхны кино, америкийн нэрт зохиолч Марк Твены “Жонон гуйлгачин хоёр” зохиолд маш чадварлаг харуулсан байдаг.

Acculturation буюу танихгүй орчинд дасан зохицох гэх үзэгдэл нь зөвхөн хил давахаар тохиолдох явдал биш юм. Урьд өмнө хот суурин газар орж үзээгүй хүүхэд анх удаа хот орж ирэх үед адилхан үүснэ. Мөн эсрэгээрээ, гадаадад олон жил болсон хүүхэд анх хөдөө явж үзэхээр бас л биеэ яаж авч явах ёстойг мэдэхгүйд хүрнэ. Ийм хүүхдийг хөдөөгийнх нь “монголоо алдсан” гэнэ. Хотынх нь хөдөөгийнхийг “оркууд” гэнэ. Харин архиа уугаад шилээ цонхоор шиддэг байсан монгол оюутнуудыг германчууд юу гэдэг байсныг хялбархан тааж болох байх. Тэр бүү хэл өөрийн гэсэн соёлтой компанид залуу хүн шинээр ажилд орох үед ч acculturation гэх үзэгдэл нь үүсэж болно.

Acculturation хоёр чухал зүйлийг маш сайн ойлгуулна: - Нэгдүгээрт, хүний мэдлэг маш явцуу, асар хязгаарлагдмал гэдгийг илэрхий харуулдаг. Учир нь хүний мэдлэг аж төрж буй орчин ба амьдралд нь тулгарч байсан үйл явдлаас олж авсан туршлага зэргийн талаарх мэдээллээс л бүрддэг. Нэг л газар амьдраад байхаар тэр явцуу орчинтой холбоотой зүйлийн талаар л мэдлэгтэй болж хувирна. Тухайлбал, “жалга довны” сэтгэлгээ үүсдэг нь өөр орчинд орж дасан зохицох явдалтай тулгарч байгаагүйтэй л холбоотой юм. Дээрээс нь хүн өөрт нь хэрэгтэй гэж үзсэн зүйлийн талаар л мэдээлэлтэй байдаг бол ач холбогдолгүй гэж дүгнэсэн зүйл болгоныг умартаж байдаг. Гэтэл хүн шийдвэрээ өөрийн явцуу мэдлэг дээр тулгуурлан гаргана. Хүний мэдлэг ямар их хязгаарлагдмал байдгийг тайлбарлах зорилгоор дурангаар харж буй хүнтэй жишсэн байдаг. Түүний мэдлэг нь ердөө дуранд харагдаж буй зүйлс юм. Гэтэл бодит ертөнц мэдээж дуранд харагдаж буй зүйлээс маш өргөн болох нь тодорхой. Хоёрдугаарт, шинэ танихгүй орчинд орох бүрд хүний тархины мэдээлэл тусган авах буюу суралцах чадвар сайжирч дагаад шийдвэр гаргах чадвар нь ч өсдөг байна. Огт танихгүй орчинд орсны улмаас мэдээлэл тусган авах тархины чадвар нь өөр болсон хүмүүсийн энэ ялгааг олж харсан хөгшчүүд “юм үзэж нүд тайлсан” гэж тодорхойлсон бололтой.

“Юм үзэж нүд тайлаагүй” хүний шийдвэр гаргаж буй байдлыг түлхүүрээ хаячхаад гэрэлтэй шонгийн модны дор түлхүүрээ хайж байгаа согтуу хүнтэй зүйрлэдэг. Түүнийг харсан цагдаа ирээд түлхүүрээ хаана хаясан юм гэхэд "цэцэрлэгт" гэж хариулна. “Тэгээд яагаад энд хайгаад байгаа юм?” гэж асуухад урдаас нь “энд гэрэлтэй байна” гэдэг. Хүн угаасаа л ямар ч асуудлыг сурсан мэддэгээрээ л шийдээд байдаг тул “юм үзэж нүд тайлаагүй” хүн нь гэрэлтэй газар түлхүүрээ хайж байгаа согтуу хүнээс огт ялгаагүй гэдэг.

Тухайлбал, Улаанбаатар хотын замын түгжрэл нь “юм үзэж нүд тайлаагүй” хүний хийсэн ажил гэхэд огт буруутахгүй байх. Гадаад явж өөр соёлтой танилцаж үзээгүй, хотын суурин газрын хөгжлийн төлөвлөлтийн ач холбогдлыг огт ойлгоогүй хүн хотын газрыг “эдийн засгийн эргэлтэд” оруулж буруу жишиг тогтоосноор эмх цэгцгүй барилга олноор барихад хүрч зорчих замгүй хот болгосноор замын түгжрэл үүссэн гэхэд буруутахгүй юм.

Тиймээс хүүхдүүдийн дасан зохицох чадварыг хөгжүүлэх, улмаар суралцах чадварыг сайжруулах зорилгоор гадаад авч явж чаддаггүй юм аа гэхэд ядаж хөдөө гадаа авч явж урьд өмнө огт үзэж байгааггүй орчинтой танилцуулж байх нь чухал байдаг байна. Ингэсэн тохиолдолд хүүхдийн тархины уян хатан байдал (plasticity) сайжирч дагаад шинэ зүйлсэд суралцах чадвар нь нэмэгдэж байдаг. Хүний тархи байнга төлжиж өөрчлөгдөж байдаг эрхтэн. Шинэ юм суралцах бүрд тархины холбогдох хэсэгт нейронууд нэмэгдэж харин ашиглагдахгүй хэсгээс хорогдож байдаг. Энэ чанарыг шинжлэх ухаанд plasticity буюу тархины уян хатан байдал гэдэг. Тархины уян хатан байдал нь шийдвэр гаргах явцад шууд нөлөөтэй тул хөгжүүлж байх нь чухал юм. Учир нь эцсийн дүндээ хүний амьдралын чанарт нөлөөлөх гол хүчин зүйлсийн нэг юм.