Шинэчлэл өөрчлөлтийг хийхийн "нууц"

(Манлайлах ур чадвар лекцийн хэсгээс)

Ямар нэгэн шинэ хамт олон бүрдэх үед хамтын ухамсар бий болж байдаг гэж сэтгэл зүйд үздэг. Үүний цаад утга нь хамт олны дунд бий болсон “харьцааны тогтоц/бүтэц” (structure) хүний сонголтод нөлөөлдөг гэдгийг хэлж байгаа юм. Үүний үр дүнд нэг “тогтцод/бүтцэд” харьяалагдаж буй хүмүүс ижил төрлийн үйлдэл хийх хандлагатай байдаг гэж үздэг. Шалтгаан нь хүний нүдэнд илт харагдахгүй ч хамт олны дунд баримталж дагаж байдаг “харьцааны бүтэц” үүсдэгтэй холбоотой юм. Бүтэц гэхээр байгууллагын бүтцийн тухайд биш гэдэг нь тодорхой. Энэ тэр бүү хэл логик бүтэц ч биш юм. Харин хүн хоорондын харьцааны үндсэн дээр үүсдэг дэг жаяг, зан заншил ба дагаж мөрддөг зарчмуудыг хэлж байгаа юм. Үүнийг нэг ийм бодит жишээн дээр тайлбарлавал илүү ойлгомжтой болох байх.

Нэгэн хувийн компанийн ааш муутай эзэн нь уурлахаараа ажилчид руугаа хашигчахаас гадна уур нь хүрсэн үед асуудал танилцуулвал ямар ч яаралтай чухал байсан ч баталж өгдөггүй хойшлуулчихдаг зантай байж. Олон жил хамт ажилласан захирлууд нь энэ занг нь сайн мэддэг тул асуудал танилцуулахын өмнө захирлыг ямар ааштай байгааг туслахаас нь асууж байж ордог байсан гэдэг. Ууртай байх үед нь шинээр ажилд орсон хүмүүсийг оруулчихдаг бол тэд асуудлаа шийдвэрлүүлж ч чадалгүй дээрээс нь ямар ч буруугүй байсан ч загнуулаад гарцгаадаг байж. Хуучин захирлууд нь болохоор асуудлаа шийдвэрлүүлэх зорилгоор эхлээд туслахаас нь урьдчилж асууж байгаад ааш сайтай байгаа эсэхийг нь урьдчилан лавлаж байгаад орж уулзах хэрэгтэй гэдгийг сайн ойлгосон байж.

Энэ бол дээр дурдсан хүн хоорондын харьцаан дээр үүссэн жижиг зан заншил юм. Ийм зүйлийг бид заримдаа бичигдээгүй дүрэм ч гэдэг. Дүрэм гэж тодорхойлохоор чанд баримтлах шаардлагатай тиймээс хатуу үйлчилдэг зарчим болчих гээд байгаа тул зан заншил гэвэл илүү оновчтой болох байх. Учир нь зарим тохиолдолд үйлчлэхгүй байх явдал бас гарна. Ийм зан заншлууд/зарчмуудыг олноор тогтох үед тэдгээр нь нийлбэр дүнгээрээ харьцааны бүтцийг үүсдэг байна. Хүн угаасаа олонхыг аялдан дагалдах сэтгэлгээтэй тул шинээр аль нэг хамт олны дунд орохоор бусдыгаа харж ажигладаг. Ингэж ажигласнаар яаж биеэ авч явах ёстойгоо ойлгож бусдыг дурайх замаар шинэ хамт олны нэг хэсэг болж байдаг жамтай. Тиймээс хамт олны дунд тогтож үүссэн харьцааны бүтэц нь хүний хийх сонголтод нөлөөлөх нь гарцаагүй. Энэ зарчим хатуу үйлчилдэг учраас л хүн “доголонгийн газар доголон болж сохрын газар сохор” болж явдаг байна.

Байгууллагын хүрээнд ийм бүтцийг бий болгоход албан тушаал, эрх мэдэлтэй нэг нь хамгийн ихээр нөлөөтэй болох нь ойлгомжтой юм. Тэд ихэнх шийдвэрүүдийг гаргаж байдаг тул түүний яаж авирлахаас ямар бүтэц бий болох нь шууд хамаарч байдаг. Өөрөөр хэлбэл манлайлагч хүн бүтцийг тогтооход голлох үүрэгтэй байдаг байна. Энэ зарчмыг олон жил судалж ирсэн эрдэмтдийн нэг болох Линда Смирсичийн тайлбарласнаар "манлайлал гэж юу вэ? гэвэл бусдын хэрхэн орших нөхцөлийг (define the reality of others) хэн нэгэн тодорхойлох явцыг л хэлнэ” гэж хэлсэн байдаг (Smircich & Morgan, Leadership: The Management of Meaning, 1982). Энэ тохиолдолд “бусдын орших нөхцөл байдал” гэдэгт “хүмүүсийн ямар үйлдэл хийх, тэр бүү хэл зарим тохиолдолд биеэ хэрхэн авч явахын хэм хэмжээг тогтоох”-ыг хэлж байгаа буюу бүтцийг тодорхойлж буй байдлыг хэлж юм. Мэдээж манлайлагч нь хамт олны дагаж мөрдөх зан заншил, бичигдээгүй дүрэм, зарчмуудыг тогтоож нэвтрүүлснээр “тэдгээрийн орших нөхцөл байдлыг” тодорхойлж ингэснээрээ “орчны бүтцийг” тогтоож байдал бол тэр бүтэц нь тухайн хамт олны соёлыг суурь болж байдаг байна. Smircich-ийн тодорхойлсноор бол манлайлах гэдэг нь хэн нэгэн бусдын ямар үйлдэл хийхийг тодорхойлж, нөгөө талаас хамт олон нь түүнийг хүсэл эрмэлзлийн сайн дурын үндсэн дээр хүлээн зөвшөөрч, даган мөрдөхийг хэлж байгаа юм (Smircich & Morgan, Leadership: The Management of Meaning, 1982). Энэ нь үндсэндээ хамт олны дунд ямар соёл бий болж бүрэлдэхийг бас давхар шийдвэрлэж байгаа л гэсэн үг. Учир нь ийм байдлаар хүмүүс хэрхэн хамтран оршихоо шийдвэрлэдэг байна. Ийм ч учраас "бид ямар шийдвэр гаргана, түүгээрээ ямар соёл бий болгохыг бас шийдвэрлэж байдаг" гэдгийг зүгээр нэг хэлээгүй бололтой (Thompson & Wildavsky, May 1986).