Тархи бол байнга урьдчилан таамаглал хийж байдаг эрхтэн

Ам их цангасан үед хүн аяга ус ууж дуусмагц амны цангаа тайлагдсан мэдрэмж төрдгийг хүн болгон л мэднэ. Гэтэл бодит байдал дээр аяга ус уусны дараа 20 орчим минут өнгөрч байж ус хүний цусны эргэлтийн системд нэвтрэн “орж” цангааг физиологийн хувьд буюу бодитоор тайлна. Үүнийг анатоми үзсэн хэн ч нотолно. Тэгвэл аяга ус уухаар хэдхэн секундийн дараа амны цангаа яагаад тэр дороо тайлагдсан мэт санагддаг вэ? гэвэл ердөө ус удахгүй цусны эргэлтийн системд нэвтэрнэ гэдгийг тархи ухаарч тайвширсны үр дагавар юм. Энэ үр дагаврыг нейросайнсын эрдэмтэд “ус цусны эргэлтийн системд удахгүй нэвтэрнэ” гэж таамаглаж буй байдал гэж тодорхойлдог (@Barret L.F.) Энэ шинж чанар нь хүний маш олон өөр үйлдлүүд дээр ч тохиолддог тул эрдэмтэд “тархи үйл явдлыг байнга урьдчилан таамаглаж байдаг” эрхтэн гэж үздэг байна.

Энэ шинж чанарын улмаас үйл явдал болоогүй байхад ижил нөхцөл байдал үүссэн бол хүн өөрөө ухаарч амжаагүй байхад болох гэж буй тухайн үйл явдлыг тархи урьдчилан мэдэрдэг. Ингэж урьдчилан мэдрэхийг бид зөн совин татах гэдгээр нь мэддэг. Энэ чадвар нь эволюцын явцад бий болсон нь тодорхой. Уураг тархины энэ чадварын үндсэн зориулалт нь бие мах бодийн аюулгүй байдлыг хангах буюу амь тэсэн үлдэх зорилгоор шаардлагатай хариу арга хэмжээг урьдчилан авах гэсэн явдал юм. Энэ чадвар нь мэдээж хүний ой санамжид тулгуурласан байна. Хүн урьд өмнө өөрт нь тулгарч байсан үйл явдал, холбогдох туршлагаас олж авсан сургамж, мэдээллийг хадгалж байдаг төдийгүй тэдгээрийг ашиглан нүд ирмэхийн зуурд л таамаг дэвшүүлж байдаг. Ийм маягаар үүссэн нөхцөл байдалд ямар хариу арга хэмжээ авах ёстойг тодорхойлж бие мах бодийг урьдчилан бэлдэж байдаг байна. Жишээлбэл, дор агуулсан зургийг шинжээд үзээрэй. Юу олж харж байна?

Юу юм бол гэж бодож эхэлмэгц өөрийн чинь тархины "тэрбум нейронууд ямар нэгэн агуулга өгөх гэж хариултыг хайж эхэлнэ. Хариултыг хайхдаа өөрт чинь тулгарч байсан туршлага, амьдралын сургамж зэрэгтэй холбоотой мэдээллүүдийг нягталж эхэлсэн байгаа". Тархи яг л ийм маягаар ажиллаж байдаг. Ингэхдээ урьд өмнө тулгарч байгаагүй шинэ нөхцөл байдал үссэн ч өмнөх туршлагаас олж авсан мэдээллийг ашиглан үнэлгээ өгч байдаг. Ямар нэгэн "үнэлгээ" өгвөл хүн хариу үйлдэл хийх боломжтой болно (@Barret L.F.). Харин хариулт хайж буй мөчийг бид “сэтгэн бодох” гэж ойлгодог.

Хэрэв таамаглал зөв болвол тархины энэ чадвар нь улам л бэхжиж сайжрах нь дамжиггүй. Харин таамаглал буруу болох юм бол тархи өөр таамаглал дэвшүүлэх шаардлагатай болно. Өөр таамаг дэвшүүлэхийг эрдэмтэд “суралцах” явц гэж тодорхойлдог. Гэтэл уураг тархины хувьд тулгарсан нөхцөл байдлыг бодитой, үнэн зөв таамаглах нь чухал бус байж ирсэн. Жишээлбэл, аюул үүсэх үед тухайн аюул нь хэр бодитой гэдгийг тодорхойлох нь чухал бус харин амьд тэсэн үлдэх нь чухал байсан тул айдас хүчтэй төрүүлж аюулгүй газарт бие мах бодийг хүргэх нь чухал байсан нь ойлгомжтой юм. Амьд тэсэн үлдэх нь чухал байсан тул тархи алдаатай таамаглал дэвшүүлдэг зуршилтай болж хувирсан. Зуршлын улмаас хүн эргэцүүлэн бодолгүйгээр ямар ч үйлдлийг зөнгөөр хийхэд хүрнэ. Учир нь зуршил бий болох бүрд хүн асар түргэн хариу үйлдэл хийх чадвартай болдог тул ингэснээр цаг хугацаа хождог. Эрдэмтдийн үзэж байгаагаар бараг 95 хувийг огт бодолгүйгээр буюу өөрийн зөнгөөр (autopilot) хийж байдаг. Товчхондоо алдаатай таамгийг зуршлаараа дэвшүүлдэг учраас л бидний зөн совин алдаатай болдог.

Хүн алдаатай таамаг дэвшүүлдэг учраас л байнга “шинээр суралцах” шаардлагатай болж ирнэ. Ураг тархины урьдчилан таамаглах чадвар нь мэдээж амьдралын туршлага ба олж авсан мэдлэг зэргээс ихээхэн шалтгаалах нь ойлгомжтой юм. Иймээс шинэ мэдээлэл нэмээгүй цагт оновчтой таамаг дэвшүүлж чадахгүй юм. Иймээс л тасралтгүй суралцах нь чухал байдаг байна. Учир нь шийдвэр гаргах чадварыг сайжруулна гэдэг нь эцсийн дүндээ тархины урьдчилан таамаглах чадварыг сайжруулах тухайд юм.