"Амьдрал бол жүжиг харин бид бол тухайн жүжигт тоглох жүжигчид юм"

Хүн ямар ч нөхцөл байдалд дасан зохицох зорилгоор өөрөө мэдэлгүйгээр тухайн нөхцөл байдалд нийцсэн дүрийг (professional identity) бүтээж байдаг. Тухайлбал, шинэ ажилд орох үед “би энэ ажилд орвол ажлыг ингэж хийнэ” хэмээн өөрийгөө төсөөлнө. Эцэст нь энэ ажлыг “би хийж чадах юм байна” гэсэн итгэл бүхий төсөөлөл төрвөл хүн тухайн ажлын зарын дагуу өргөдлөө өгнө. Энэ төсөөлөл нь үндсэндээ түүний бүтээсэн мэргэжлийн шинэ дүр (identity construction) юм. Ингээд ярилцлагад орох үед хүн үндсэндээ өөрийн бүтээсэн мэргэжлийн дүрийн шилдэг хувилбарыг л тайлбарлан ярина.

Тэгэхээр өөр нөхцөл байдалд дээрх зарчмын дагуу хүн өөр дүрийг бүтээж байдаг нь тодорхой. Хэрэв найз нөхдийн хамт аялалд явбал бодвол сайн найзын дүрд тоглож эхлэх байх (Мэдээж найз нөхдүүдээ огт боддоггүй зөвхөн хувиа хичээж явдаг ухаан муутай хүн байхын алийг тэр гэхэв). Нөхцөл байдал янз янз байдаг тул сэтгэл зүйчдийн тайлбарлаж буйгаар хүний дотор олон дүр байх боломжтой. Жишээлбэл, нэг хүний дотор хань ижлийн дүр, эцгийн дүр, хүүгийн дүр, ахын дүр, дүүгийн дүр, хамаатны дүр гээд зөвхөн гэр бүлийн орчны хүрээнд гэхэд л хамгийн багадаа 8-аас 10 дүртэй байж болохоор байгаа. Иймээс л хүнийг зөв таньж мэдэхийн тулд ааш авирыг нь нөхцөл байдалтай нь авч дүгнэх хэрэгтэй гэж зөлөдөг. Тэгсэн тохиолдолд хүнээс ямар ааш авир гарахыг нь арай бодитой багцаалах магадлалтай болно. Хүн нөхцөл байдал болгонд нэг дүрээрээ байдаггүй нь тодорхой юм. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл тууштай ёс зүйтэй хүн гэж байдаггүй. Ёс зүйтэй гэх хүн нь "намайг хэн нэгэн баттай хараагүй байна" гэсэн нөхцөлд хулгай хийж болзошгүй л гэсэн үг юм.

Дүр яагаад чухал вэ? гэвэл дүр бүтээх нь хүнийг өөрчлөхөд хамгийн хүчтэй ба үр дүнтэй аргачлалын нэг юм. Жишээлбэл, эцэг эхчүүд хүүхдээ зөв зүйтэй үйлдэл хийх үед “сайн байна” гэж урмын үг хэлдэг. Гэтэл ийм байдлаар урамшуулах нь тийм ч сайн аргачлал бас байдаггүй байна. Учир нь “сайн байна” гэж магтуулсан хүүхэд магтаалын үг сонсох, анхаарлын төвд байхыг хүсээд эхэлдэг гэдэг. Өөрөөр хэлвэл сайн байна гэж хэлснээр эцэг эхчүүд хүүхдийн эго-г хөгжүүлж байна гэсэн үг юм. “Сайн байна” гэж магтах нь хүүхдийн үйлдлийг магтаж буй хэрэг юм. Тиймээс зөв үйлдэл хийх үед хүүхдийн үйлдлийг бус харин “миний хүү эр хүн шиг загнасан байна”, “миний охин ухаалаг авир гаргасан байна” гэвэл огт өөр үр дүнтэй болдог гэж сэтгэл зүйчид тайлбарладаг. Удаах хувилбар нь хүүхдийн зан авирыг нь урамшуулж байгаа юм. Зан авирыг нь сайшааж урамшуулах үед хүүхэд урам авч тэр "зөв" гэсэн дүрийг бүтээх гэж оролдож эхэлдэгт ялгаа нь байгаа юм. Иймээс зөв урамшуулал нь үйлдлийг магтах бус харин зан авирыг нь магтах явдал гэдэг. Зөв хүний дүрийг бүтээхэд нь эцэг эхчүүд идэвхтэй оролцохгүй юм бол хүүхэд зөв буруугийн үнэлэмжийг гудамжнаас олж авахаас өөр боломжгүй болж хувирна. Дээрээс нь хүүхэд муу дүрийг бүтээх юм бол ямар хүн болох нь тодорхой. Зарим нэг улс төрч нь “Загалмайлсан эцэг” киноны дүрийг дуурайсаар байгаад Вито Карлеоне-тэй адилхан болчихсон тохиолдол ч Монголд бас бий.

Дүр бүтээх нь хүний зан авирыг өөрчлөхөд үр дүнтэй төдийгүй зөв дадал зуршил хөгжүүлэхэд ч хүчтэй нөлөөтэй байдаг. Тухайлбал, оюутнуудаас дараагийн арван жилийн юунд хүрэхийг мөрөөдөж байна гэж асуухад оюутнууд байдаг л нэг зорилтуудыг дэвшүүлсэн байж. Харин нөгөө хэсэг нь үе тэнгийнхний гайхамшигтай амжилтын талаар хэд хэдэн нийтлэл уншуулсны дараагаар яг адилхан асуулт асуухад оюутнууд хавь илүү ахисан зорилтууд дэвшүүлж байж. Энэ энгийн туршилт юуг харуулсан бэ? гэвэл загвар дүр хүнд илүү нөлөөтэй байдаг болохыг л нотолсон юм. Үүнээс гадна дүр илүү ахисан зорилтуудыг дэвшүүлэхэд хүргэдэг байна.

Дүр бүтээх нь ийм асар чухал нөлөөтэй байдаг тул улс орнууд хэрэгцээтэй дүрийг зориудаар бүтээж байдаг. Тухайлбал, Октябрийн хувьсгалын дараа улаан оросууд “Болд хэрхэн хатаагдсан” гэх мэтийн зохиолыг олноор гаргаж хувьсгалчдын дүрийг үүсгэж байсан бол дэлхийн хоёрдугаар дайны үед “Хүний хувь заяа” мэтийн зохиолуудыг гаргаж эх орончдын дүрийг бий болгож байсан юм. Улс орнууд муу мухай ёс зүйгүй зүйлтэй дүр бий болгох замаар тэмцдэг байна. Харамсалтай нь монголд 60 оноос хойш шинэ дүр огт гарсангүй.