Хүн бусдыг дүгнэхдээ ганц өгөгдөхүүн дээр тулгуурлан дүгнэлтээ хийх нь хэвшмэл үзэгдэл. Жишээлбэл, автозам хөндлөн гарах гэж түүртэж яваа бие муутай настай хүнийг хараад зам гарахад нь тусалж буй залууг хөндлөнгөөс харсан хүмүүсийн ихэнх нь л тухайн залууг хүмүүжилтэй сайн хүн байна гэж боддог. Харин цахилгаан шатнаас гарахад нь ахмад хүнд зам тавьж өгөлгүй урдаас нь дайрч орж байгаа залуу хүнийг ихэнх хүмүүс хараад хүмүүжил муутай хүн байна гэж дүгнэдэг. Энэ бүгд нь эрдэмтдийг хүн ганц өгөгдөхүүнээр бусдыг үнэлж байдаг юм байна гэж дүгнэхэд хүргэсэн.
Хүний энэ шинжийг судлах зорилгоор эрдэмтэд бас нэг сонирхолтой судалгаа хийсэн байдаг. Уг судалгаанд хамрагдсан хүмүүст товч илтгэл тавих даалгавар өгсөн бол итгэл тавих газар нь бага зэрэг зайтай газрыг сонгожээ. Ингээд судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийг хоёр хувааж нэг хэсэг нь “танд цаг бага байгаа шүү тиймээс эртхэн илтгэл тавих газартаа очсон байгаарай” гэж хэлсэн аж. Харин нөгөө хэсэгт нь “танд хангалттай цаг байгаа, гэхдээ болж өгвөл та эртхэн очсон байгаарай” гэж хэлсэн аж. Ингээд итгэл тавих ёстой байсан хүмүүсийг нэг нэгээр нь очих газар луу нь явуулсан бол ингэхдээ замд нь бие нь муудсан мэт хүнийг байршуулсан байж. Тэр гэнэт бие нь муудсан хүн болж жүжиглэх үүрэгтэй байсан. Судалгааны үр дүнд “Танд цаг бага байгаа” гэж хэлсэн хүмүүсийн 10 хувь нь бие муудсан хүнд туслахаар зогссон бол харин “танд цаг хангалттай байгаа” гэж хэлсэн хүмүүсийг 60 гаруй хувь нь бие нь муудсан мэт жүжиглэж байсан хүнд туслахаар саатсан аж. Бие нь муудсан хүнд туслаагүй хүмүүсээс “та яагаад туслаагүй вэ” гээд асуухад зарим нь “яарч яваад анзаарсангүй”, “бие нь муудсаныг нь мэдсэнгүй” гэх мэтийн хариулт өгч байсан.
Энэ жишээ хүнийг ганц өгөгдөхүүнээр үнэлэх нь өрөөсгөл гэдгийг харуулахын зэрэгцээ тухайн үеийн нөхцөл байдал хүний гаргах шийдвэрт илүү нөлөөтэй байдгийг харуулж байгаа юм. Эдгээр судалгаагаар хүн бусдыг дүгнэхдээ ганц өгөгдөхүүн дээр тулгуурлан дүгнэхийн зэрэгцээ хэрэв хэн нэгэн буруу үйлдэл хийсэн бол ихэвчлэн тухайн хүний зан авиртай нь холбож тайлбарладаг бол харин өөрөө ижил төстэй үйлдэл хийвэл ихэвчлэн нөхцөл байдлын улмаас ийм үйлдэл хийсэн гэж өөрийгөө зөвтгөдөг. Мөн эсрэгээрээ хэрэв хэн нэгэн зөв үйлдэл хийсэн, амжилтад хүрсэн бол тухайн хүнийг ямар нэгэн бусдын нөлөөгөөр л тийм зөв үйлдэл хийсэн эсвэл амжилтад хүрсэн гэдэг бол өөрөө зөв үйлдэл хийж амжилтад хүрсэн бол миний хүмүүжил, удамшил гэх зэрэгтэй холбож тайлбарладаг байна. Энэ шинжийг сэтгэл зүйд ташаа хамруулахын танин мэдэхүйн алдаа (attribution error) гэж тодорхойлдог.
Энэ шинж нь хүнийг өөртөө итгэлтэй байж зорьсондоо хүрэх гэсэн тэмүүллийг мохоохгүй байх, өөртөө итгэл итгэлийг нь алдуулахгүй байх зориулалттай юм. Учир нь хүний амжилттай байх эсэх нь тухайн хүн өөрийгөө амжилттай хүн гэж төсөөлж чадахаас багагүй шалтгаалдаг гэдгийг судалгаагаар нотолсон байдаг. Тухайлбал, нэг судалгаагаар хүмүүсийг хоёр хэсэгт хуваагаад арван ширхэг ижил төрлийн даалгавар өгсөн байж. Ингээд хариуг нь хэлэхдээ бодит үр дүнг нь хэлэлгүй харин нэг хэсэгт нь “та нар бүгд жигдхэн маш муу хийсэн” гэж хэлсэн бол нөгөө хэсэг нь “та нар нийтээрээ маш сайн хийсэн” гэж танилцуулжээ. Ингээд дахин даалгавар өгөхөд “сайн хийсэн” гэсэн хариу сонссон хэсэг нь шинээр өгсөн даалгаврыг илүү сайн хийсэн бол “та нар бүгд муу хийсэн” гэсэн хариу авсан хэсэг нь өмнөхөөсөө муу гүйцэтгэлтэй байж таарсан. Тиймээс л хүн өөрийн хийж буй зүйлийн талаар юу бодож байх нь өөрийгөө амжилттай байлгах гэж урам өгч сэдэлжүүлэхийн гол хүчин зүйл нь байдаг байна. “Амжилт шиг амжилттай зүйл байдаггүй” гэсэн англи хэлц үг байдаг нь дээрхтэй л холбоотой юм. Энгийнээр бол хүн өөрийгөө амжилттай явна гээд л бодох юм бол илүү амжилттай байж чаддаг байна. Харин өөрийгөө бүтэлгүй хүн гээд л бодох юм бол бүтэлгүйтэх нь илүү магадлалтай болж хувирдаг бололтой. Үүнээс хийх гол дүгнэлт нь хүнийг сэдэлжүүлэхийн тулд хүнд байнга урам хэрэгтэй байгаа нь илэрхий болно. Харин урам өгөхөд учир бас бий.
Comments